ابن‌جابر شمس‌الدین محمد بن جابر وادی آشی اندلسی تونسیاِبْنِ جابِر، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن جابر بن محمد وادی آشی اندلسی تونسی (۶۷۳ - ۷۴۹ق/۱۲۷۴- ۱۳۴۸م)، راوی و محدث مالکی می‌باشد. ۱ - زندگیاصل وی از وادی آش غرناطه بود، در تونس زاده شد [۱]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۳۱۱، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۲]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۲، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و همان‌جا پرورش یافت.۲ - اساتیدابنجابر از پدر خویش جابر، احمد بن غماز بلنسی، قاضی القضات ابواسحاق بن عبدالرفیع، خلف بن عبدالعزیز، یونس بن ابراهیم جذامی و ابومحمد عبدالله بن هارون حدیث شنید، قرائات هفتگانه را از ابوالقاسم اَلبیری، احمد بن موسی طبرنی و ابوجعفر بن زیات فراگرفت، پس آهنگ سفر کرد، در دمشق از بهاء بن عساکر، در مکه از رضی طبری، در خلیل از جعبری، در مصر از علی بن عمر وافی ، و در اسکندریه از عبدالرحمان بن مخلوف حدیث شنید، ابن حجر [۳]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۲، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و ابن فرحون [۴]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص ۳۱۱-۳۱۲، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
از اینان و شماری دیگر از استادان او یاد کرده‌اند، اما ابن جابر خود فهرست کاملی از آنان در برنامج آورده است.۳ - سفرهاابنجابر دوبار به مشرق سفرکرد؛ نخست درحدود ۷۲۰ق/۱۳۲۰م بود و چون بازگشت، آهنگ مغرب کرد تا به طنجه۱ رسید [۵]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۲-۱۵۳، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و در ۷۲۶ق/۱۳۲۶م به غرناطه رفت. [۶]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۳۱۳، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و بار دوم در ۷۳۴ق/۱۳۳۴م آهنگ سفر کرد. در این سفر بسیاری از او استماع کردند و الاربعین البلدانیة را تألیف کرد و از آن و از موطأ به روایت از ابن غماز و دیگران حدیث می‌گفت. [۷]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۳، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
وی از ۱۸۰ تن از مشایخ مشرق و مغرب روایت نوشت و آن قدر روایت از مشایخ فراگرفت که در جمع روایت و حدیث در مغرب یگانه روزگار شد. ابن فرحون موطا مالک را به روایت یحیی بن یحیی در ۷۴۶ق/ ۱۳۴۶م در حرم نبوی از او شنیده است. [۸]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص ۳۱۱، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۹]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص ۳۱۳، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
عبدالرحمان ابن خلدون او را «امام محدثین» و «صاحب رحلتین» خوانده و نوشته است که در تونس کتاب مسلم بن حجاج را جز اندکی از کتاب صید ، و کتاب موطّأ را از آغاز تا به انجام از او شینده و بعضی از «امهات خمس » و کتب زیادی را در عربیت و فقه از او اجازه گرفته و می‌افزاید که ابن جابر از مشایخ خود که در برنامج ذکر آنان را آورده، او را آگاه کرده است. [۱۰]
ابن خلدون، التعریف، ج۱، ص ۱۹-۲۰، بیروت، ۱۹۷۹م.
ابن خطیب (د ۷۷۶ق/۱۳۷۴م)) او را دیده و با صفات راویه و رحال از او یاد کرده است. [۱۱]
ابن خطیب، محمد، نفاضة الجراب، ص ۶۴، به کوشش احمد مختار عبادی و عبدالعزیز اهوانی، قاهره، دارالکاتب العربی.
، خطیب بن مزروق از او استفاده فراوان برده [۱۲]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۲۰۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
و ابن‌عرفه صحیحین را نزد او شنیده است [۱۳]
سراج، محمد، الحلل السندسیة، ج۱، ص۵۷۸، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰م.
ابواسحاق تنوخی نیز از او استماع کرده [۱۴]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۳، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و احمد بن علی معروف به ابن خاتمه از او روایت کرده است. [۱۵]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
ابن جابر محدث و مقری بود و به لغت، نحو و شعر آشنایی داشت. ابن مزروق]] دیوان بزرگی از اشعار او داشته است. [۱۶]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۲۰۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
، او اجزاء بسیاری از تألیفات متأخرین را به خط خود نوشته. [۱۷]
ابن قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال، ج۲، ص۱۰۲، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م.
، ابن فرحون [۱۸]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص ۳۱۳، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
در فقه او را کم بضاعت خوانده و نوشته است که از آن جهت از او یاد کرده که وی از مشایخ پیشین روایت می‌کرده و خود نیز استاد ابن فرحون و بسیاری از معاصران او بوده است. مقری [۱۹]
مقری، احمد، ازهار الریاض، ج۳، ص۲۷۳، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/ ۱۹۳۹م.
ابیاتی از نقل کرده است. ابن حجر [۲۰]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۳، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
، شخصیت و اخلاق او را ستوده است.۴ - وفاتابن جابر سرانجام به تونس بازگشت و در بیماری همه‌گیر طاعون در ربیع‌الاول ۷۴۹/ ژوئن ۱۳۴۸ درگذشت. ۵ - آثار۵.۱ - برنامجبرنامج (یا مشیخه )، چنانکه در مقدمه برنامج آمده است، یکی از ارباب روایت از ابن جابر خواسته است تا نام‌های استادان بزرگی را که در تونس یا در سفرها ملاقات کرده با آنچه که از آنان آموخته است، ثبت کند، او برنامج را در این باره تألیف کرده و آن را در دو جزء قرار داده است. در جزء اول به بیان نام، نسب، کنیه و شرح زندگانی و آثار آنان پرداخته و در جزء دوم آنچه از آنان روایت شده، ذکر کرده و تنها در صورت اجازه روایت ، به ایشان نسبت داده است. ابن جابر برنامج را به شیوه خاص مغرب و بدون رعایت ترتیب الفبایی تألیف کرده است.، کتاب را از ترجمه ابن غماز بلنسی آغاز کرده و با گزارش نام و نسبت ابن زیتون، ابواسحاق بن عبدالرفیع، بدرالدین بن جماعه و دیگران ادامه داده و ترجمه پدر خود، جابر را نیز آورده است. در جزء دوم برنامج به تألیفات پرداخته، از کتب علوم قرآنی آغاز کرده و سپس کتب حدیث را ذکر کرده است. کتب حدیث بیشترین سهم را در روایات او دارند. تا آن‌جا که برنامج او را تقریباً می‌توان دفتری از کتب حدیث دانست [۲۱]
الاهوانی، عبدالعزیز محمد، «برنامج الوادی آشی»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۱۰۶- ۱۰۸، رمضان ۱۳۷۵/ مه ۱۹۵۵.
، نسخه خطی برنامج به خط خوش مغربی که در عهد مؤلف کتابت شده در کتابخانه اسکوریال نگهداری می‌شود. [۲۲]
سید، خطی.، ج۲ (۳)، ص۴۵-۴۶.
[۲۳]
سید، خطی.، ۲ (۳)، ص ۱۶۲.
، برنامج چند بار به چاپ رسیده است.۵.۲ - دیواندیوان، در مدح پیامبر اکرم (ص) که نسخه‌ای از عقد دوم از مجموع دو عقد آن که در ۸۸۱ق/۱۴۷۶م تحریر شده در کتابخانه تیموریه نگهداری می‌شود [۲۴]
سید، خطی.، ۱، ص۴۵۰.
همچنین گزیده‌هایی از اشعار او در خزانه یعقوب سرکیس بغداد موجود است. [۲۵]
عواد، کورکیس، فهرست مخطوطات، ص۱۲۲، بغداد، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۵.۳ - چهل حدیثچهل حدیث (اربعون حدیثاً یا الاربعین البلدانیه)، که در جریان سفرها آن را تألیف کرده و اهمیت و دامنه وسیع کوشش او را در طلب حدیث نشان می‌دهد [۲۶]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۵، ص۱۵۳، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲۷]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۳۱۳، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
، از وجود نسخه‌ای از این اثر اطلاع نداریم. در شمار آثار ابن جابر، حاشیه بر قصیده عروضیه المقصد الجلیل ابن حاجب، [۲۸]
ابن قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال، ج۲، ص۱۰۳، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م.
اسانید کتب المالکیه و الترجمة العیاضیة را نیز یاد کرده‌اند. [۲۹]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۳۱۳، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۲) ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م. (۳) ابن خطیب، محمد، نفاضة الجراب، به کوشش احمد مختار عبادی و عبدالعزیز اهوانی، قاهره، دارالکاتب العربی. (۴) ابن خلدون، التعریف، بیروت، ۱۹۷۹م. (۵) ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش عباس شقرون، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۶) ابن قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م. (۷) الاهوانی، عبدالعزیز محمد، «برنامج الوادی آشی»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، س ۱، شم ۱، رمضان ۱۳۷۵/ مه ۱۹۵۵. (۸) سراج، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰م. (۹) عواد، کورکیس، فهرست مخطوطات، بغداد، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م. (۱۰) مقری، احمد، ازهار الریاض، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/ ۱۹۳۹م. (۱۱) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م. (۱۲) سید، خطی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله ابن جابر، ج۳، ص۱۰۱۶. |